ο, η, το
το
[to]
Ανακ., Αξ., Αραβαν., Αφσάρ., Γούρδ., Κίσκ., Ουλαγ., Ποτάμ., Τελμ., Τσουχούρ., Φάρασ., Φερτάκ.
ντο
[do]
Ουλαγ., Φερτάκ.
Γεν.
του
[tu]
Ανακ., Μαλακ., Μισθ., Ποτάμ., Σινασσ., Τελμ.
ντου
[du]
Μαλακ., Μισθ.
'ου
[u]
Μισθ.
τ'
[t]
Αξ.
Αιτ.
τε
[te]
Φάρασ.
Αρσ.
ο
[o]
Αφσάρ., Κίσκ., Ποτάμ., Σινασσ., Τσουχούρ., Φάρασ.
Αιτ.
τον
[ton]
Αξ., Αφσάρ., Κίσκ., Μαλακ., Ποτάμ., Σίλατ., Σινασσ., Τελμ., Τσουχούρ., Φάρασ., Φλογ.
τουν
[tun]
Σίλ.
ντουν
[dun]
Σίλ.
τομ
[tom]
Αξ., Μαλακ., Σίλατ., Φλογ.
Θηλ.
η
[i]
Αφσάρ., Κίσκ., Ποτάμ., Σινασσ., Τσουχούρ., Φάρασ.
(γεν.) ς
[s]
Φάρασ.
(γεν.) ζ
[z]
Αξ., Αφσάρ., Κίσκ., Τσουχούρ., Φάρασ.
(αιτ.) την
[tin]
Ανακ., Αξ., Ποτάμ., Σίλατ., Σινασσ.
(αιτ.) τη
[ti]
Ανακ., Σίλατ.
(αιτ.) τσ̑ην
[tʃin]
Σίλ., Τελμ.
(αιτ.) τζ̑ην
[dʒin]
Σίλ.
(αιτ.) τσ̑η
[tʃi]
Τελμ.
(αιτ.) τη
[ti]
Ποτάμ.
(αιτ.) ντη
[di]
Φάρασ.
Ουδ.
(ονομ.) ντο
[do]
Φάρασ.
(γεν., αιτ.) τ
[t]
Αξ.
(ονομ., αιτ.) το
[to]
Ποτάμ., Σινασσ., Τελμ.
(ονομ., αιτ.) τ'
[t]
Σίλ.
(αιτ.) τα
[ta]
Σίλ.
(αιτ.) του
[tu]
Σίλ.
Ουδ. Αρσ.
(ονομ., γεν.) του
[tu]
Αφσάρ., Κίσκ., Τσουχούρ., Φάρασ.
(ονομ., αιτ.) του
[tu]
Σίλ.
(ονομ., αιτ.) το
[to]
Αξ., Αφσάρ., Κίσκ., Ποτάμ., Τελμ., Τσουχούρ., Φάρασ.
Πληθ.
τα
[ta]
Ανακ., Αραβαν., Γούρδ., Μαλακ., Μισθ., Ουλαγ., Ποτάμ., Τελμ., Φερτάκ.
(ονομ., αιτ.) τα
[ta]
Αξ.
ντα
[da]
Μαλακ., Μισθ., Ουλαγ., Φερτάκ.
'α
[a]
Μισθ.
(γεν.) των
[ton]
Σινασσ.
(γεν.) τουν
[tun]
Φάρασ.
(γεν.) του
[tu]
Φάρασ.
Αρσ.
(ονομ.) οι
[i]
Ποτάμ.
(αιτ.) τους
[tus]
Ποτάμ., Σίλ., Σινασσ., Τελμ.
(αιτ.) του
[tu]
Ποτάμ., Τελμ.
(αιτ.) τ'
[t]
Αξ.
Θηλ. Αρσ.
(ονομ.) οι
[i]
Αφσάρ., Κίσκ., Σινασσ., Τσουχούρ., Φάρασ.
(αιτ.) τις
[tis]
Αφσάρ., Κίσκ., Τσουχούρ., Φάρασ.
(αιτ.) τιζ
[tiz]
Αφσάρ., Κίσκ., Τσουχούρ., Φάρασ.
(αιτ.) τες
[tes]
Σίλ.
(αιτ.) τεζ
[tez]
Σίλ.
(αιτ.) τι
[ti]
Αφσάρ., Κίσκ., Τσουχούρ., Φάρασ.
Ουδ.
(ονομ., αιτ.) τα
[ta]
Αφσάρ., Κίσκ., Σινασσ., Τσουχούρ., Φάρασ.
Θηλ. Ουδ.
τα
[ta]
Ποτάμ., Τελμ.
Από το αρχ. οριστ. άρθρ. ὁ, ἡ, τό. Οι τύπ. γεν. ς και (με ηχηροποίηση) ζ από τον τύπ. της με αποβολή αρχικά του [i] και στην συνέχεια με απλοποίηση του συμφωνικού συμπλέγματος [ts > s].
1. Τίθεται πριν από όνομα για να «ορίσει» (/συγκεκριμενοποιήσει) την σημασία του διακρίνοντάς το από μία τάξη ομοειδών
ό.π.τ.
:
Γιόμωσαν ντα εκεί ζ ναίκας το τοβρά
(Γέμισαν με αυτά τον τορβά εκείνης της γυναίκας)
Αξ.
-Dawk.
Λαήσασ̑ι του βαβά ντου
(Φώναξαν τον πατέρα του)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Έκουψασ̑ι νιούγου τσ̑η γλώσσαν ντους
(Κόψανε λίγο την γλώσσα τους)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Πεαίνουσ̑ι τεζ εικόνες
(Πηγαίνουν τις εικόνες)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Σογός ποίκι τ' σάμα τ'
(Ο Θεός έκανε το θαύμα του)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Έσκισεν ντα τα ρούχα
(Τα έσκισε τα ρούχα)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Έρακί μου μιά του σ̑έρι μου
(Μου έδωσε μιά δαγκωνιά στο χέρι μου)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
'Ύρεψε 'σ' τε μένα γιαρντίμι
(Γύρεψε από μένα βοήθεια)
Φάρασ.
-Αναστασ.
Το βραδύ πήνι η ναίκα του
(Το βράδυ πήγε η γυναίκα του)
Αφσάρ.
-Αναστασ.
Του μάνα μ' σκότουσις του
(Την μάνα μου την σκότωσες)
Μαλακ.
-Dawk.
Είδιν τον τελεγαν-νού
(Είδε τον νεαρό)
Φάρασ.
-Bağr.
Βραdύ σταχτητζ̑ής έρσ̑ιτι οπ' τσ̑ην ζουλιάν ντου
(Το βράδυ έρχεται ο πωλητής στάχτης από την δουλειά του)
Σίλ.
-Κρινόπ.
Πήραν τϋφέκια και πήγαν να σκοτώσουν την γκάτα με το σ̑κυλί
(Πήραν τα τουφέκια και πήγαν να σκοτώσουν την γάτα με το σκυλί)
Ποτάμ.
-Dawk.
Είπιν ντι κι τη ναίκα του
(Είπε και στη γυναίκα του)
Φάρασ.
-Dawk.
Ήνοιξε ντη θύρα
(Άνοιξε την πόρτα)
Φάρασ.
-Dawk.
Είδεν τι Τσ̑ερκέζοι
(Είδε τους Τσερκέζους)
Φάρασ.
-Dawk.
Έφαγαν οι κόρες του
Φάρασ.
-Dawk.
Ήφαριν τιζ δεβόλοι
(Έφερε τους δαίμονες)
Τσουχούρ.
-Dawk.
Τίνους 'νι ιτά 'ου σπίτ';
(Ποιανού είναι αυτό το σπίτι;)
Γούρδ.
-Φατ.
Είχα τσ̑η λάλα μ', τσ̑η μητέρα μου και τσ̑ην αλεφρή μου και τουν αλεφρό μου
(Είχα την θεία μου, την μητέρα μου και την αδερφή μου και τον αδερφό μου)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Μέρα νύχτα τρώεις κεφάλι μας οπ' τες φωνἐς σου
(Μέρα νύχτα μας παίρνεις το κεφάλι με τις φωνές σου)
Σίλ.
-Κωστ.Μ.
2. Τίθεται πριν από τον επιθετικό προσδιορισμό, σε σχήμα διπλής οριστικότητας
ό.π.τ.
:
Ντο μέαν ντο παιί οπ' το φυλάγνισ̑κε ένα Κερεκή, ήρτε Χριστός
(Το μεγάλο το παιδί, όταν την φύλαγε (τη συκιά) μιά βδομάδα, ήρθε ο Χριστός)
Ουλαγ.
-Κεσ.
'σ' τ' α̈́ν πρόβατο έβκαα τα ατό το γα
(Από το ένα πρόβατο έβγαλα αυτό το γάλα)
Αφσάρ.
-Αναστασ.
Φέτου μο 'σ' τα τρία χωράφα πήρα πολύ κοτσ̑ί
(Φέτος από τα τρία χωράφια πήρα πολύ σιτάρι)
Αφσάρ.
-Αναστασ.
Παίν' τ' άλλ' ντου μέρα
(Πηγαίνει την άλλη τη μέρα)
Μαλακ.
-Dawk.
|| Παροιμ.
Το νηστικόν ντο 'ρκούδι τζ̑ο χορεύει
(Το νηστικό το αρκούδι δεν χορεύει˙ Νηστικό αρκούδι δεν χορεύει)
Φάρασ.
-Λουκ.Λουκ.
Κρίμα ντεν έν' το καλόν τ' μάντζα στο κακόν το στόμα;
(Κρίμα δεν είναι το καλό το φαγητό στο κακό το στόμα;˙ Όταν προσφέρεις κάτι ή κάνεις κάποιο καλό σε ανάξιο άνθρωπο)
Αξ.
-Μαυρ.-Κεσ.
3. Γενικευτικό, συνήθως στον πληθ.
ό.π.τ.
:
Τους γκιαούρηροι σε τουζ αφήσ'τι
(Τους γκιαούρηδες θα τους αφήσετε)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Σάμ' σάλτσ̑αν τα 'λαχτόρε, πέτ-τασε, σηκώθη
(Όταν λάλησαν οι πετεινοί, πήδηξε, σηκώθηκε)
Φάρασ.
-Αναστασ.
Από μακριά το λαγός ακούει και φέγνει
(Από μακριά ο λαγός ακούει και φεύγει)
Γούρδ.
-Καράμπ.
Σκότωσαν τα Χριστιανοί
(Σκότωσαν τους Χριστιανούς)
Ανακ.
-Cost.
4. Προηγείται πάντοτε των κτητικών αντωνυμιών 'μόν, σον, μέτ'ρον, σέτ'ρον.
ό.π.τ.
:
Έβκαν τα 'μάνα τα φσ̑όκ-κα
(Βγήκαν τα δικά μου τα αγόρια)
Φάρασ.
-Αναστασ.
Τα μέτ'ρα 'ίδα ήρταν σι σας;
(Τα δικά μας γίδια ήρθαν σε σας;)
Αφσάρ.
-Αναστασ.
|| Παροιμ.
Το φαΐ νά 'ν' 'ς χώρας, τσ̑οιλία έν' ντο σόνα
(Το φαΐ αν είναι ξένο, η κοιλιά είναι δική σου˙ Το έλεηαν για εκείνους που έτρωγαν πολύ σε ξένο τραπέζι, ή, συμβουλευτικά με την έννοια «Θα παραγεμίσεις την κοιλιά σου με το ξένο φαΐ και μετά εσύ θα υποφέρεις, αν βαρυστομαχιάσεις»)
Φάρασ.
-Λουκ.Λουκ.
5. Προηγείται ενίοτε και της αιτιατικής ερωτηματικών αντωνυμιών
ό.π.τ.
:
Συ αποπιδα̈́ το ποίου το νομάτη 'α πάρεις;
(Εσύ από 'δω ποιανού τον άνθρωπο θα πάρεις; )
Αφσάρ.
-Dawk.
Μο τε τίνα φιλήθη;
(Με ποιον φιλήθηκε;)
Φάρασ.
-Αναστασ.
Με το τι το έφερες;
(Με τι το έφερες;)
Αξ.
-Μαυρ.-Κεσ.