και
(σύνδ.)
και
[ce]
Καππ.
κι
[ci]
Αξ., Αραβαν., Μαλακ., Σεμέντρ., Σίλ.
τσ̑αι
[tʃe]
Αφσάρ., Κίσκ., Τσουχούρ., Φάρασ.
τζ̑αι
[dʒe]
Αφσάρ., Κίσκ., Μισθ., Σατ., Τσουχούρ., Φάρασ., Φκόσ.
τζαι
[tze]
Αραβαν., Αφσάρ., Κίσκ., Σατ.
τσ̑ι
[tʃi]
Αραβαν., Μισθ.
τσ̑'
[tʃ]
Αφσάρ., Κίσκ., Μισθ., Τσουχούρ., Φάρασ.
τζ̑'
[dʒ]
Αφσάρ., Κίσκ., Μισθ., Τσουχούρ., Φάρασ.
τζι
[dzi]
Μισθ., Σίλ.
Αρχ. σύνδ. καί. Για την σύνταξη του βλ. Barri (1971: 325-336) και Αναστασιάδης (1976: 243, 254, 264-269 κ.α.). Η επίταξη του και στο Ουλαγάτς, τα Φλογητά, το Αραβανί και την Σίλλη είναι δάν. από το τουρκ. de (βλ. Dawkins 1916: 202 για την Σίλλη, Barri 1971: 330 για την Καππαδοκία και Lewis 1967: 206-207 για την Τουρκική). Για την σημ. 2 έχει υποστηριχθεί ότι είναι δάν. από παρόμοια χρήση των τουρκ. ρ. durmak = α) σταματώ β) παραμένω, και yatmak = κείμαι (Dawkins 1916: 199, πβ. Κωστάκης 1968: 106), αν και σύμφωνα με τον Ανδριώτη (1957: 4386-4388), τουλάχιστον για την περίπτωση του στέκομαι, παρόμοια σύνταξη μαρτυρείται και κατά την μεσν. περίοδο με το στέκω άλλοτε να προτάσσεται του κύριου ρήματος και άλλοτε να επιτάσσεται, όπως στο Διήγ. παιδ. 686 «γυρίζεις καὶ τὸν κῶλον σου καὶ βρέχεσαι καὶ στέκεις» (Ανασταδιάδης 1976: 286)· βλ. και την πρόταξη του κάθομαι στο άσμ. από τα Σίλατα, όπου πιθανότατα επιβιώνει μιά αρχαϊκότερη σύνταξη. Πιθ. άρα η σύνταξη να ήταν αρχικώς ελληνική, με πρόταξη του ρ., και στην συνέχεια ακολούθησε η επίταξή τους στα μικρασιατικά ιδιώματα του Πόντου και της Καππαδοκίας, ενισχυόμενη από την τουρκ. επίδρ. (Ανδριώτης 1957: 4387, Αναστασιάδης 1976).
1. Συνδέει παρατακτικώς δύο ή περισσότερους ισοδύναμους όρους ή προτάσεις
ό.π.τ.
:
Πότε κοιμάται, ένα τενεκές έπεσεν και φοβήθην, και πεγάζουν το σ’ Άγι-Ανάργια, ση Μαλακοπιά, και έστρωσαν τα στρώματα και κοιμήθανε και ασ’ σην Άι-Μνήμα ένα παπάς ξέβην με θυμιατερό και πετραχήλι και όλα τα εικόνες θύμιασεν τα
(Ενώ κοιμόταν, ένας τενεκές έπεσε κάτω και φοβήθηκε και την πάνε στους Αγίους Αναργύρους στην Μαλακοπή και έστρωσαν τα στρώματα και κοιμήθηκαν και από το Άγιο Μνήμα (δηλ. το ιερό) βγήκε ένας παπάς με θυμιατό και πετραχήλι και θυμίασε όλες τις εικόνες)
Ανακ.
-Κωστ.Α.
Σόνgρα κατέβαν κι έκοψαν το γλώσσα τ'
(Ύστερα κατέβηκαν κι έκοψαν την γλώσσα του)
Αραβαν.
-Dawk.
Χριστός 'τουν ήρτιν, ετό ήτον Κάστρου τσ̑ι εκατό χρόνια ύστερα χαλασεν
(Όταν ήρθε ο Χριστός, αυτό ήταν πολιτεία και μετά από 100 χρόνια χάλασε)
Μισθ.
-Κωστ.Μ.
Τόνα ήταν ακ͑ουλού κι τ' άλλου ήτανι σ̑ασ̑κ͑ι̂́ν
(Ο ένας ήταν έξυπνος και άλλος ήταν ανόητος)
Μαλακ.
-Dawk.
Ποίκανε το γάμο δέκα μέρες τσ̑αι δέκα νι-έχτες
(Έκαναν τον γάμο δέκα μέρες και δέκα νύχτες)
Φάρασ.
-Dawk.
Δέου τσ̑αι έπ͑αρ' τ͑α
(Πήγαινε και πάρ' το)
Αφσάρ.
-Αναστασ.
Ήτουνε ψεά σως τα σεράνdα 'γκώνα τζ̑αι ο πάχος τους ήτουνε σως τα έξι μέτρα
((Τα πεύκα) ήτανε ψηλά μέχρι 40 πήχεις και το πάχος τους ήταν μέχρι τα έξι μέτρα)
Κίσκ.
-ΚΜΣ-ΚΠ376
Έχω τέσσερα κορτσόκ-κα τζαι α φσόκ-κο
(Έχω τέσσερα κοριτσάκια και ένα αγοράκι)
Αφσάρ.
-ΚΜΣ-ΚΠ366
|| Φρ.
Και μόνο
(Και μόνο˙ αποκλειστικά)
Σινασσ.
-Αρχέλ.
|| Ασμ.
Αδελφή μου, το λαχτυλίδι μου, κι ας πάγω, κι ας έρτω
και φώναξε την μάνα μου, και ας σε πάρει απέσω (αδελφή μου, το δαχτυλίδι μου, και ας πάω και ας έρθω,
και φώναξε την μάνα μου, ας σε πάρει από μέσα) Καππ. -Lag.
και φώναξε την μάνα μου, και ας σε πάρει απέσω (αδελφή μου, το δαχτυλίδι μου, και ας πάω και ας έρθω,
και φώναξε την μάνα μου, ας σε πάρει από μέσα) Καππ. -Lag.
2. Ειδικότερα, συνδέει ρήμα με τα ρήματα κείμαι, κάθομαι, παραμένω και στέκομαι για να δηλωθεί η διάρκεια της ενέργειας του ρήματος το οποίο κατά κανόνα προτάσσεται του και.
Αξ., Αραβαν., Ουλαγ., Σίλατ., Σίλ., Σινασσ., Φάρασ., Φερτάκ.
:
Λαλεί και κείται
(Μιλάει συνέχεια)
Σινασσ.
-Αρχέλ.
Καλατσεύ' και κείται
(Το ίδιο)
Σίλατ.
-Χωλόπ.
Τρως και κείσαι
(Συνέχεια τρως)
Φερτάκ.
-Κρινόπ.
Ως τα σωρόφ' και στέκεται, ήβρεν ένα κ͑ουτί
(Ενώ τα μάζευε (τα καυσόξυλα), βρήκε ένα κουτί)
Αραβαν.
-Dawk.
Κλαίει και κάεται
(Κλαίει συνεχώς)
Ουλαγ.
-Κεσ.
Παίζ̑' και κείται
(Παίζει συνεχώς)
Αξ.
-Μαυρ.-Κεσ.
Κλαί' τζ̑αι κάται το μαχτσούμι
(Κλαίει συνεχώς το παιδί)
Φάρασ.
-Dawk.
Ερχούμου κι κάσουμου
(Συνεχώς ερχόμουν)
Σίλ.
-Dawk.
|| Ασμ.
Έκατσαν κι ετσακίστανε και κείνdαι και τσακένdαι ΚΜΣ-ΚΠ184
(Κάθονταν και ρίχναν κλήρο)
Σίλατ.
Πβ.
κάθομαι
β.
Συνεκδ., Δηλώνεται ότι η εν εξελίξει πράξη βρίσκεται (πολύ) κοντά στην ολοκλήρωσή της
Σίλ.
:
Γιουμώνει και κάσιτι
(Κοντεύει να γεμίσει
)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
γ.
Συνεκδ., Δηλώνεται η έναρξη της εξέλιξης μιας πράξης
Σίλ.
:
Νταμλαdά κι κάτι
(Αρχίζει να στάζει
)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
3. Με επιτατική και προσθετική σημασία, ακόμη
ό.π.τ.
:
Και σήμερ’ ντεν έφαγες ένα μεïβά, γιαβρού μ’
(Kαι σήμερα δεν έφαγες ένα φρούτο, παιδί μου)
Αραβαν.
-Φωστ.-Κεσ.
Και το 'μό το κάκα μ’ ήτον παπαδιού κόρ’
(Kαι η δική μου γιαγιά ήταν παπά κόρη)
Ανακ.
-Cost.
Είχαν γκι ένα παιρί ντεκαπένdε χρονού
(Είχαν κι ένα παιδί 15 ετών)
Αραβαν.
-Φωστ.-Κεσ.
Αν το κάψ̑’νε κι ασ' το στάχτη τ’ ας κουνdήσ̑’νε στα γιαράγια μ’, εκτέτε μαναχό πορεί και νίγουνdαι καλά
(Αν το κάψουν κι αν την στάχτη του τη ρίξουν στις πληγές μου, τότε μοναχά μπορεί και να γίνουν καλά)
Αξ.
-Μαυρ.-Κεσ.
Να πάω κι εγώ!
(Θα πάω κι εγώ!)
Αξ.
-Dawk.
Ένα μέρα φόρ'σιν καλά τσόλια· πήριν γκι του κ͑iλíτσ̑'
(Μια μέρα φόρεσε καλά ρούχα· πήρε και το σπαθί)
Μαλακ.
-Dawk.
Φέρ' τζ̑αι 'κείνου τάκ͑άλ'
(Κουβαλά κι εκείνο (το μυρμήγκι) στάρι)
Μισθ.
-Dawk.
Εκεινό γκαι γύπνωσε
(Κι εκείνος κοιμήθηκε)
Ουλαγ.
-Dawk.
Μπασ̑λάτ'σεν και το γιορόν'
(Και άρχισε ο γέρος (να τραγουδά))
Φλογ.
-Dawk.
Το καμήλ' τσ̑ι λέχ'
(Και λέει το καμήλι)
Αραβαν.
-Παπαδ.
Τσ̑ι είνdι ένα τοπάλ' μουρμούτσ̑'
(Κι είδε ένα κουτσό μυρμήγκι)
Μισθ.
-Dawk.
Αμ μποίκεις τζ̑ι εκείνου, να μι πάρεις
(Αν κατορθώσεις κι εκείνο, θα με πάρεις για γυναίκα σου)
Μισθ.
-Dawk.
Το χαβατίσι έφτασεν τζαι σα κοντινά τα χωρία
(Το νέο έφτασε και στα κοντινά χωριά)
Κίσκ.
-Παπαδ.
Πίταξιν α μεκτούπι· σην άκρα του έγραψiν τζαι α 'ράδα σα ρωμάκα
(Έστειλε ένα γράμμα· στην άκρη του έγραψε και μιά αράδα στα ελληνικά)
Σατ.
-Παπαδ.
Τούτους κι λαεί του
(Κι αυτός του λέει)
Σίλ.
-Dawk.
β.
Ενίοτε με επανάληψη
Τελμ., Φάρασ.
:
Κι εκείνο και λέχ'
(Κι εκείνος είπε
)
Τελμ.
-Dawk.
Φέρ' τσ̑αι φύα και ξύα
(Φέρε και φύλλα και ξύλα
)
Φάρασ.
-Αναστασ.
4. Συνδέει όμοιους ρηματικούς τύπους, για να δηλωθεί επιτατικά η μεγάλη διάρκεια της πράξης του ρήματος
Φάρασ.
:
Πήγεν τζ̑αι πήγεν ήρτε σο σπίτι
(Πήγαινε και πήγαινε - επέστρεψε στο σπίτι)
Φάρασ.
-Dawk.
|| Φρ.
Σηκώθην τζ̑αι μπα σηκώθη
(Σηκώθηκε και πάλι σηκώθηκε˙ στερεότυπη φράση αρχής παραμυθιού)
Φάρασ.
-Dawk.
5. Αντί του παρατακτικού συνδέσμου αλλά
ό.π.τ.
:
Kατέβασεν όλα τα ρîσγκî́νια και δεμ μπήρανε
(Κατέβασαν όλα τα ρούχα αλλά δεν (τίποτα) δεν αγόρασαν)
Φλογ.
-Dawk.
Ένdουν μισημέρ’ τσαι ‘κόμη το ποτάμι έν’ κρύου
(είναι μεσημέρι και το ποτάμι είναι ακόμα κρύο = αν και είναι μεσημέρι, το ποτάμι είναι ακόμα κρύο )
Φάρασ.
-Αναστασ.
'Γώ τζ̑ο κατέχω τα τσ̑αι συ κατές τα;
(Εγώ δεν το ξέρω αλλά εσύ το ξέρεις;)
Φάρασ.
-Λουκ.Λουκ.
|| Παροιμ.
Μάρτης μαρτυρίζει και καλοκαίρης μυρίζει
(Ο Μάρτης βασανίζει αλλά μυρίζει καλοκαίρι˙ παρά τις κακοκαιρίες του Μαρτίου, από εκείνη την εποχή αρχίζει η καλοκαιρία)
Ανακ.
-Cost.
6. Συνδέει υποτακτικώς προτάσεις που η μία από τις δύο ισοδυναμεί με:
ό.π.τ.
β.
Αποτελεσματική πρόταση
:
Ντεν έν' ντόπος και να κάτσω
(Δεν υπάρχει τόπος ώστε να μπορέσω να κάτσω
)
Αξ.
-Μαυρ.-Κεσ.
Πόνισιν η τσ̑οιλία μου τσ̑αι τσ̑υλίστα
(Πόνεσε η κοιλιά μου και κοιμήθηκα
)
Αφσάρ.
-Αναστασ.
Μη κατζ̑εύ' τσ̑αι τίπως τζ̑ο φτένουν σε
(Μη μιλάς και τίποτα δεν θα σου κάνουν
)
Φάρασ.
-Αναστασ.
Ε, δέ 'σαι βόδ' και να σε δέσω
(Ε, δεν είσαι βόδι ώστε να σε δέσω
)
Φλογ.
-ΙΛΝΕ 812
|| Παροιμ.
Τ̔αζό νύφη είσαι τσ̑αι τζ̑ο κατζ̑έφ;
(Καινούργια νύφη είσαι και δεν μιλάς;
˙
Αναφέρεται στο γνωστό έθιμο όπου η νύφη για μεγάλο χρονικό διάστημα απαγορευόταν να μιλήσει στον πεθερό και την πεθερά της, και λεγόταν για τους πολύ ντροπαλούς)
Φάρασ.
-Λουκ.Λουκ.
γ.
Τελική πρόταση, με την σημ. «να», «για να», «ώστε να» πιθ. με επίδρ. του τουρκ. συνδ. ki
:
Από κείνο το βράυ, πότε κοιμόμαστε ήρταν Τούρκ' και να πάρουν κορίτσια και να φύγ'νε 'τονε
(Εκείνο το βράδυ, όταν κοιμόμαστε ήρθαν Τούρκοι για να πάρουν κορίτσια και να τα φυγαδεύσουν
)
Μπέηκ.
-ΚΜΣ-Έξοδος Β
Σ̑ύρε και ρίψε το ’ς ένα καλό ντουζάχ’ και άλλο μη πορεί να έρτσ̑’
(Πήγαινε και ρίξε τον σε μιά καλή παγίδα για να μην μπορέσει να ξαναέρθει
)
Τελμ.
-Dawk.
Χεχού χ̇έλημα, τι πορούμ’ και σ̑άνουμ’;
(Θεού θέλημα, τι μπορούμε να κάνουμε
)
Αξ.
-Μαυροχ.
Μπορείς να με πάρεις σο μαναστήρ’ και τα ζώα μ’ να μη ψοφήσουν ασ' σο κρύο;
(Μπορείς να με πάρεις μέσα στο μοναστήρι, για να μην ψοφήσουν τα ζώα μου από το κρύο;
)
Τελμ.
-ΚΜΣ-Θεοδ.
Σ’κώσκι κι να ξεβεί
(Σηκώθηκε για να περάσει
)
Σίλ.
-Dawk.
Και το μικρό το καρdάσ̑' έμασάν dο dο στάβλο, και να φυλάξ' τα αλόγατα
(Και τον μικρότερο σύντροφο τον έβαλαν στον στάβλο, για να φυλάξει τα άλογα
)
Ουλαγ.
-Dawk.
Μη κλέφτεις τσ̑αι μη σε ζαναχεύουν
(Μην κλέβεις, για να μη σε κοροϊδεύουν
)
Φάρασ.
-Αναστασ.
Να φάξεις το καφεσ̑ιού το πουλί, και να το φάγω
(Σκότωσε το πουλί που είναι στο κλουβί για να το φάω
)
Τελμ.
-Dawk.
δ.
Αναφορική πρόταση
:
Ένας ταρός ήτουν ένα χερίφοζ μι το ναίκα τ' και φσ̑έγια ντε ζαΐσ̑καν
(Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα αντρόγυνο που δεν έκανε παιδιά
)
Αραβαν.
-Φωστ.-Κεσ.
Σα μπρόν το ζαμάνι ήτουν α σ̑ήρο ναίκα τσ̑ι είσ̑' α μαναχό γιος
(Τον παλιό καιρό ήταν μιά χήρα γυναίκα που είχε έναν μοναχογιό
)
Φάρασ.
-Θεοδ.Παραδ.
Ζαμανίν μπιρλεγιντέ ήτου μνιά μάνα κι είσ̑ι έναν μπαιρί
(Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μιά μάνα που είχε ένα παιδί
)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Σύ τίς είσι τσ̑αι κόφτεις το μόνα το κούλι;
(Ποιός είσαι εσύ που κόβεις το τριαντάφυλλό μου;
)
Τσουχούρ.
-ΑΠΥ-Bağr.
ε.
Eιδική πρόταση
:
Πανdέχεις γκαι λύκ̑' είνdαι
(Νομίζεις ότι είναι λύκοι
)
Αξ.
-Μαυρ.-Κεσ.
ζ.
Εναντιωματική ή παραχωρητική πρόταση
:
Ένdουν μισημέρ’ τσαι ‘κόμη το ποτάμι έν’ κρύου
(Αν και είναι μεσημέρι, το ποτάμι είναι ακόμα κρύο
)
Αφσάρ.
-Αναστασ.
Kέσ̑κε τσ̑ην γκόρη μου μη τσ̑η σκότισα, κι να τσ̑ην bάρει σταχτιdζ̑ής
(Μακάρι να μην σκότωνα την κόρη μου, κι ας την έπαιρνε για γυναίκα του ο πωλητής στάχτης
)
Σίλ.
-Dawk.
|| Παροιμ.
Κάτσε σο τραπέζι τσ̑αι μη τρώς
(Κάτσε στο τραπέζι του φαγητού κι ας μη φας
˙
δεν πρέπει κανείς να διασπά την συνοχή της ομάδας του, ακόμη κι αν μιά δράση της δεν τον αφορά άμεσα)
Φάρασ.
-Λουκ.Λουκ.
η.
Απόδοση υποθετικής πρότασης
:
Συ μη βρίζεις τσ̑αι 'μείς πάλι μη σε κρούμε
(Αν εσύ δεν μας βρίζεις, κι εμείς πάλι δεν θα σε χτυπάμε
)
Φάρασ.
-Αναστασ.