δεν
(μόρ.)
δεν
[ðen]
Ανακ., Γούρδ., Μαλακ., Μισθ., Ποτάμ., Σίλατ., Σινασσ., Τσαρικ., Φλογ.
δεμ
[ðem]
Μαλακ., Ποτάμ., Σίλατ., Φλογ.
δε
[ðe]
Μαλακ., Μισθ., Ποτάμ., Σίλατ., Τσαρικ., Φλογ.
ντεν
[den]
Αξ., Αραβαν., Αραβ., Μισθ., Ουλαγ., Σινασσ., Τελμ., Τσαρικ., Φερτάκ.
ντε
[de]
Αξ., Αραβαν., Μισθ., Ουλαγ., Τελμ., Τσαρικ.
γε
[ʝe]
Μισθ.
ρεν
[ren]
Σίλ.
ρε
[re]
Σίλ.
ντι
[di]
Μισθ.
'ι
[i]
Μισθ.
ντ'
[d]
Τελμ.
ντομ
[dom]
Μισθ., Τσαρικ.
ντο
[do]
Μισθ.
ρο
[ro]
Σίλ.
Μεσν. αρνητ. μόρ. δέν, το οπ. από το μεσν. αρνητ. οὐδέν, ως αποτέλεσμα γραμματικοποίησης του ουδ. εν. της αρχ. αντων. οὐδείς. Βλ. ΙΛΝΕ, λ. δεν. Οι τύποι με [ο] χρησιμοποιούνται μόνο με τύπους του ρ. μπορώ, οπότε έχουμε αφομ. του [e] από το [o] του μπορώ. Η άρνηση δεν προκαλεί πρόταξη της προσωπικής κλιτικής αντωνυμίας.
Πβ.
κι,
τζο
1. Σε κύριες και δευτερεύουσες αποφατικές προτάσεις δηλώνει άρνηση, δηλ. αναίρεση ή διάψευση του περιεχομένου της πρότασης
Καππ.
:
Δεν αγκλάιζαν βέβαια δα κ'λάτσα σου πανεπιστήμιο
(Δεν καταλάβαιναν, βέβαια, τα παιδιά στο πανεπιστήμιο (τα Μιστιώτικα))
Μισθ.
-ΑΠΥ-ΕΝΔ
Ένα βασ̑ιλέγας είχα ένα ναίκα, και φσ̑άχα δεμ μποίκεν
(Ένας βασιλιάς είχε μιά γυναίκα, και αυτή δεν έκανε παιδιά)
Σίλατ.
-Dawk.
Εκεί πουλιού το κιφάλ', το τζ̑ιέρ', τον γκαριά δε 'ναι
(Εκείνου του πουλιού το κεφάλι, το συκώτι και η καρδιά έλειπαν)
Φλογ.
-Dawk.
Ντεν ήρτε ακούμ'
(Δεν ήρθε ακόμα)
Αραβαν.
-Φωστ.-Κεσ.
Απ' εμέ αστενάρ' ντεν υπάρχει
(Από μένα πιο άρρωστη δεν υπάρχει)
Μισθ.
-ΑΠΥ-ΕΝΔ
Κανείνος ντεν έν'
(Κανενός δεν είναι)
Αξ.
-ΙΛΝΕ
Ντεμ μπορώ να σταχώ
(Δεν μπορώ να σταθώ όρθιος)
Αξ.
-Μαυρ.-Κεσ.
Ντο μπόρ' 'α μιλήσουν τα μεγάλα δικό μας γλώσσα
(Δεν μπορούν να μιλήσουν οι μεγάλοι την δική μας γλώσσα)
Μισθ.
-ΙΛΝΕ
Αν ντέ 'νι, 'α 'ου βρίξουμ' σα σοκάχια
(Αν δεν είναι (εκεί), θα την βρούμε στα σοκάκια)
Μισθ.
-ΑΠΥ-ΕΝΔ
Ντεμ μπορεί να τα χωρίσ̑'
(Δεν μπορεί να τα διαχωρίσει)
Μισθ.
-Dawk.
Ογώ ντομ μπούρ'σα να του πάρου
(Εγώ δεν μπόρεσα να το πάρω)
Μισθ.
-Dawk.
Ποίσασ' γαβγά, ρεν καλανdζ̑εύγουσι
(Επειδή μάλωσαν, δεν μιλιούνται)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Γραπτό σου τσ̑ονgιάν ένι ρεμ μπουζουλντά
(Ό,τι είναι γραφτό σου δεν ξεγράφει)
Σίλ.
-Dawk.
Ρέ σου είρι
(Δεν σε είδε)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Ρο πουρ' να του ρήσου
(Δεν μπορώ να το δέσω)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
Ντε σι ράντσα, ντε μι ντα είπις
(Δεν σε είδα, δεν μου τα είπες)
Μισθ.
-Φατ.
Ένα βασ̑ιλέγας είχε ένα ’ναίκα, και φσ̑άχα δεμ μποίκεν
(Ένας βασιλιάς είχε μιά γυναίκα, και αυτή δεν έκανε παιδιά)
Σίλατ.
-Dawk.
Εκεί πουλιού το κιφάλ’, το τζ̑ιέρ’, το γκαργιά δέ ’ναι
(Εκείνου του πουλιού το κεφάλι, το συκώτι και η καρδιά έλειπαν)
Φλογ.
-Dawk.
Ντεν ήρτε ακούμ’
(Δεν ήρθε ακόμα)
Αραβαν.
-Φωστ.-Κεσ.
|| Φρ.
Δεν μου δίν' χέρ'
(Δεν μου δίνει χέρι˙ Δεν μπορώ, δεν επιχειρώ, δεν με βοηθά)
Σινασσ.
-Αρχέλ.
|| Παροιμ.
Ντιάβολος το τσ̑αρπτά ονgντούζ̑· ινσάνος το τσ̑αρπτά ντεν ονgντούζ̑'
(Αυτός που τον χτυπά ο διάβολος συνέρχεται· αυτός που τον χτυπά ο άνθρωπος δεν συνέρχεται˙ το κακό που μας κάνουν οι άνθρωποι είναι τόσο μεγάλο που ξεπερνά και το κακό που μπορεί να μας κάνει ο διάβολος)
Αξ.
-Μαυρ.-Κεσ.
Το κάστρο απ' ομbρό ντε παίρνεται
(Το κάστρο δεν παίρνεται με κατά μέτωπον επίθεση˙ Τα προβλήματα επιλύονται ευκολότερα με πλάγιους τρόπους)
Αραβαν.
-Κωστ.Μ.
Συνών.
κι :1, κι :2, μα :1, μη, τζο
β.
Σε συνδυασμό με το γ' εν. του ρ. είμαι δηλώνει την άρνηση μελλοντικής πράξης
Αξ., Ουλαγ.
:
Να κοιμηχούμ' ντεν έν'
(Δεν πρόκειται να κοιμηθούμε
)
Αξ.
-Μαυρ.-Κεσ.
2. Σε κύριες ερωτηματικές προτάσεις δηλώνει εμφατική κατάφαση
ό.π.τ.
:
Μι δου Στέφανη 'ντάμα ντεν γκελετζέβιτ';
(Με τον Στέφανο μαζί (Μιστιώτικα) δεν μιλάτε;)
Μισθ.
-ΑΠΥ-ΕΝΔ
Ιτό δε ντου ξέρεις;
(Αυτό δεν το ξέρεις;)
Μισθ.
-ΑΠΥ-ΕΝΔ
Ετσά ρέ 'ναι;
(Έτσι δεν είναι;)
Σίλ.
-Κωστ.Σ.
|| Παροιμ.
Το ποιο το δαχτύλ' σ' να κόψεις και ντε πονέεις;
(Ποιο δάχτυλό σου θα κόψεις και δεν θα πονάς;˙ οι γονείς υποφέρουν το ίδιο για όλα τα παιδιά τους)
-ΙΛΝΕ
Συνών.
χα
3. Με διπλή εκφορά του ρ., καταφατικά και αποφατικά προς δήλωση αμφιβολίας
Μισθ., Σινασσ.
:
Χέλ' ντε χέλ'
(Θέλει δεν θέλει)
Μισθ.
-ΙΛΝΕ
Μάης αρ' ξέβη, αρ' γε ξέβη
(Είχε βγει και δεν είχε βγει ο Μάης)
Μισθ.
-Κωστ.Μ.
Τι να ποίκ' η Πιγγάβ', ήθελε δεν ήθελε δέχτηνε
(Τι να κάνει η Πιγγάβα, ήθελε δεν ήθελε δέχτηκε)
Σινασσ.
-Τακαδόπ.
4. Σε συνδυασμό με το επίρρ. όπου λειτουργεί ως χρον. σύνδ. με την σημ. ‘πριν'
Ουλαγ.
:
Ισύ οπ' ντεν το χιώρ'σες, εκείνο έμη
(Εσύ πριν τον δεις, εκείνος μπήκε)
Ουλαγ.
-ΙΛΝΕ
Συνών.
όποτε :3, πιρμή, πριν, πριχού, προτού :1